Grootschalige verbouwing van Nederland vraagt digitaliseringsstrategie van de overheid

Overheid aan zet: strategischer nadenken over positie in digitalisering gebiedsontwikkeling

Digitalisering biedt grote kansen in de complexe ruimtelijke puzzel die Nederland de komende jaren moet leggen: klimaat, energietransitie, stikstof, woningbouw en – niet te vergeten – leefbaarheid vragen allemaal om ruimte en investering. Scherp zicht op de kansen die digitalisering biedt of een goede strategie op de inzet van digitale innovatie in gebiedsontwikkeling ontbreekt bij veel publieke partijen. Hierdoor blijven kansen liggen om samen met andere partijen integrale keuzes te maken in gebiedsontwikkeling.

Auteurs: Maja Bosch en Merle Gormley, adviseurs innovatieve gebiedsontwikkeling bij VINU. Beeld: Unsplash

Merle Gormley

Maja Bosch

Dat strategieën nog onvoldoende uitgewerkt zijn is begrijpelijk, want de opdracht is complex en de technologie is nog volop in ontwikkeling. Overheden moeten in staat zijn om een koers uit te stippelen in een wereld waarin technologie, ruimtelijke vraagstukken én politiek constant in beweging zijn. En daar komt nog het probleem van uitvoerbaarheid bij: bij omgaan met nieuwe technologische ontwikkelingen hoort leren en pionieren. Hier zijn hoge, ‘harde’ opstartkosten aan gekoppeld met soms onduidelijke, ‘zachte’ maatschappelijke opbrengsten. Bovendien hangt er een, niet altijd even terecht, stigma rond digitaliseringsprojecten van de overheid.

Technologie vergemakkelijkt de ruimtelijke puzzel

Nederland heeft een instrumentarium nodig dat helpt om integrale, toekomstgerichte keuzes te maken in de verbouwingsopgave van Nederland. We hebben elke vierkante meter meermaals nodig én we willen onze leefomgeving leefbaar en gezond inrichten. Het goede nieuws is dat er steeds meer technologieën beschikbaar komen die hulp bieden bij de ruimtelijke puzzel. We zien bijvoorbeeld steeds meer Digital Twins: digitale platforms, die met actuele data een virtuele representatie geven van een gebouw of gebied. In zo’n digitale omgeving kun je de impact van keuzes modelleren, om zo te sturen op maximale waardecreatie in een gebied. Denk hierbij aan economische, maatschappelijke én ecologische waarde. En belangrijk signaal is de oproep van de Rijksoverheid om innovatie – zoals een Digital Twin – in te zetten in de NOVEX-gebieden: 17 gebieden waar de ruimtelijke complexiteit zo groot is, dat het Rijk er samen met de provincie prioriteit aan geeft.

In de praktijk

VINU helpt SADC bij de ontwikkeling van een Digital Twin voor de Airport Corridor. SADC, verschillende overheden (provincie Noord-Holland, gemeenten Amsterdam en Haarlemmermeer), kennisinstellingen (AMS Institute en TU Delft), Schiphol en marktpartijen delen data, monitoren brede welvaart, en analyseren thema’s als duurzame bereikbaarheid, verduurzaming van de gebouwde omgeving en de impact van corona op het vestigingsmilieu. Door data van verschillende domeinen en thema’s te combineren ontstaan nieuwe inzichten. De volgende stap is cruciaal: het modelleren van scenario’s om vooruit te kunnen kijken.

Lerende fase: we staan nog maar aan het begin!

Optimaal gebruik van digitale innovatie in gebiedsontwikkeling vraagt om een open en constructieve samenwerking tussen beleidsmakers, ontwikkelaars, technologiebedrijven en de uiteindelijke gebruikers van een gebied. Alle partijen in de keten van ruimtelijke ordening proberen meer datagedreven te werken. Maar we missen zicht op samenhang en integraliteit.

Data wordt nu vaak per fase, per thema en per partij gegenereerd, geanalyseerd en benut. We weten steeds meer over infrastructuur, gebouwbeheer, materialen, klimaat en gedrag.

Informatie uit het ontwerpproces gaat verloren: we ontwikkelen gebouwen en gebieden op basis van het eindontwerp, en lijken weer blind te worden voor alle afwegingen uit de ontwerpfase.

En in de gebruiksfase leren we onze leefomgeving realtime te analyseren om beheer te optimaliseren, maar houden we vaak onvoldoende rekening met veranderende behoeftes van de daadwerkelijke gebruikers van een gebied. Overheden en marktpartijen lopen hierdoor kansen mis om integrale waarde toe te voegen aan een gebied op de lange termijn.

Samen werken met datagedreven oplossingen en nieuwe technologie is voor overheden en andere partijen nog onwennig: je moet niet alleen de technologie, maar ook elkaar op een nieuwe manier leren vertrouwen. Dat dit vertrouwen er snel komt is cruciaal, want digitalisering helpt, versnelt en versimpelt. Belangrijk hierbij is dat keuzes nooit alleen over data gaan, maar altijd ook over de mensen, wensen en waarden die daarachter zitten. Dat willen we integreren in besluitvorming.

Organiserende fase: strategischer nadenken over digitalisering in ons vakgebied

Gebiedsontwikkeling heeft een lange tijdshorizon, maar we kunnen onmogelijk overzien wat een gebied de komende 20, 30 jaar nodig heeft. De waarden en uitgangspunten die we voorop stellen veranderen steeds. Zo heeft de coronatijd laten zien dat verandering heel plots kan gaan: opeens werd het gebied rondom ons huis onze leefomgeving en veranderde de manier waarop we onze leefomgeving gebruiken. Naast de verbouwingsopgave van Nederland hebben we dus ook een opgave in het versterken van kwaliteit in steden en gebieden. Waardegestuurde gebiedsontwikkeling zal een steeds grotere rol spelen en vraagt om een herpositionering van betrokken partijen. Zo zie je in Nederland steeds vaker dat marktpartijen nadenken over nieuwe proposities voor die lange termijn: concepten gaan niet enkel om het ontwikkelen van een woonwijk, maar beloven bijvoorbeeld bij te dragen aan de gezonde levensstijl van bewoners.

Dit voorbeeld illustreert de volgende fase in digitalisering: de rollen in een gebiedsontwikkeling verschuiven en nieuwe rollen ontstaan – zoals een system integrator op gebiedsniveau. Het is nog onduidelijk wie deze rol op de lange termijn zal vervullen. Is het een overheid, die publieke waarden vertegenwoordigt in een gebied? Of zijn het marktpartijen – ontwikkelaars, bouwbedrijven, of tech-bedrijven – die nieuwe verdienmodellen vinden in duurzame, gezonde gebiedsontwikkeling?

Welke rol pakt de overheid?

Overheden moeten positie kiezen in het ecosysteem dat zich op dit moment ontwikkelt rond datagedreven gebiedsontwikkeling: welke rol wil en kun je als (lokale) overheid spelen? Hoe kunnen digitale oplossingen helpen om beter grip te krijgen op de ruimtelijke uitdagingen van Nederlan

Onze oproep aan overheden luidt dan ook: start een open proces – samen met marktpartijen en gebruikers – om te komen tot een gezamenlijke strategie op digitalisering in de gebiedsontwikkeling. Denk na over wat je als organisatie nodig hebt om digitaliseringskansen te benutten: een digitale infrastructuur, het juiste instrumentarium (wetten, kaders en besluitvorming) en de benodigde mensen en skills.

Oefen met concrete casussen, maar voorkom dat geleerde lessen op projectniveau blijven hangen. Gebruik dit proces om invulling te geven aan de eigen rol en positie in dit nieuwe ecosysteem.

Naar een digitaliseringsstrategie

We doen hieronder alvast vier handreikingen voor overheden die meer grip willen krijgen op digitale innovatie in de gebiedsontwikkeling:

  1. Denk groot, begin klein: Hoe ziet datagedreven en waardegestuurde gebiedsontwikkeling er in 2030 uit? En welke concrete stappen kunnen overheden, ontwikkelaars, bouwers en tech-bedrijven in de komende 5 jaar zetten om hier gezamenlijk naartoe te werken – zowel op inhoudelijk, organisatorisch als financieel vlak.
  2. Daag de markt uit en sta nieuwe contractvormen in de gebiedsontwikkeling toe: Stimuleer marktpartijen om nieuwe business cases te ontwikkelen die waarde toevoegen op de lange termijn en aantoonbaar bijdragen aan leefbare, duurzame en efficiënt ingerichte gebieden.
  3. Denk in technologische mogelijkheden, maar stel mens en omgeving centraal: Digitale oplossingen bieden inzichten in ontwerp, ontwikkeling en gebruik van een gebied. Maar aan de digitale tekentafel kun je de (ervaren) leefbaarheid niet sturen. Speel in op veranderend gedrag, veranderende wensen, toevalligheden en de creativiteit van de omgeving.
  4. Benut urgente vraagstukken en vertrouw op de creativiteit en het ondernemerschap van partijen: Technische innovatie is net zo goed sociale innovatie: partijen moeten op een nieuwe manier leren samenwerken.

Een mooi voorbeeld van creatief ondernemerschap is de ontwikkeling van het eerste collectieve en duurzame energiesysteem van Nederland als oplossing voor de netcongestie problematiek. Gebiedsontwikkelaar SADC heeft overheden, bedrijven en technologie bij elkaar gebracht om een Virtueel Net voor de werklocatie Schiphol Trade Park te ontwikkelen. Binnen het Virtuele Net worden partijen mét en partijen zónder stroomcapaciteit middels een digitale laag over het bestaande net samengebracht en delen zij de beschikbare capaciteit met elkaar. Wij hielpen bij de lancering en communicatie rond deze innovatie en weten daardoor: innovatie brengt nieuwe energie.

We hopen dat overheden én andere partijen in het digitale ecosysteem rond gebiedsontwikkeling niet te veel blijven afwachten, want de grote transitieopgaven kunnen niet wachten. We hopen dat zij er bewust voor kiezen om onderdeel te zijn van de lerende, organiserende fase. Want in alle complexiteit van de opgave die voor ons ligt, zouden we bijna vergeten dat pionieren energie en plezier geeft.

Wilt u meer grip krijgen op digitale innovatie in gebiedsontwikkeling? Neem dan contact op met Maja Bosch (bosch@vinu.nl) of Merle Gormley (gormley@vinu.nl).