De Amsterdamse Gezondheidslogica: gezond verstand voor een gezonde stad

Gemeente Amsterdam zet in op een gezonde, leefbare en duurzame stad. De vorig jaar opgestelde Amsterdamse Gezondheidslogica draagt bij aan deze ambitie met logische ruimtelijke principes voor een gezonde leefomgeving. Projecttrekkers Marijn Sleurink en Judith Jonker: “Wij zijn het levende voorbeeld dat het fysieke en sociale domein goed kunnen samenwerken.”

Tekst: Manon van Ketwich

Judith Jonker

Marijn Sleurink

Bewegen wordt al sinds 2016 verankerd in de ruimtelijke plannen van de gemeente, op basis van de Amsterdamse Beweeglogica. Op verzoek van het bestuur is deze logica verder verbreed naar de Gezonde Stad, omdat gezondheid verder gaat dan bewegen alleen. Planoloog Marijn Sleurink en projectmanager bij de GGD Judith Jonker zijn beiden betrokken bij het opstellen van de Amsterdamse Gezondheidslogica. Ze beamen dat gezondheid vanuit zowel het sociale als het fysieke domein benaderd moet worden, iets wat vaak een uitdaging is. Jonker: “Wij zijn het levende bewijs dat een goede samenwerking mogelijk is. Wij hebben aan het begin van dit project heel goed nagedacht over welke experts betrokken moesten worden. Hoewel het document met name gericht is op de ruimtelijke hoek, de stedenbouwers en ontwerpers, is het belangrijk om dit onderwerp samen op te pakken.” Sleurink, zelf werkzaam bij de directie Ruimte & Duurzaamheid: “We werken samen met vertegenwoordigers van Sport & Bos, Onderwijs, Jeugd, Zorg & Diversiteit, Verkeer & Openbare Ruimte en Grond & Ontwikkeling. Zo willen we werken. Het contact tussen de verschillende domeinen verloopt steeds beter. Het gaat niet vanzelf, maar het is al een stuk makkelijker dan vijf jaar geleden.” “Bij het sociale domein komt steeds meer besef dat je in de openbare ruimte veel kunt doen op sociale thema’s. Denk maar aan het rookbeleid. Naast campagnes en preventie kan je in de openbare ruimte rookvrije zones inrichten.”

Open deuren

De Amsterdamse Gezondheidslogica bestaat uit twaalf principes voor een gezonde stad (zie kader). Op het oog (what’s in a name) logische richtlijnen, waar je moeilijk op tegen kunt zijn. “Klopt”, vindt Sleurink. “Ontwerpers geven ook aan dat je dit kan zien als ‘gewoon goede stedenbouw’. Er zitten open deuren in. Tegelijkertijd gaat het toch nog best vaak mis. Er zijn heel veel plekken in de stad waar het niet op orde is als het gaat om een gezonde leefomgeving.”

“Wat voor mij een eye-opener was, is dat er onder Amsterdammers veel behoefte is aan stille plekken. Dit zijn natuurlijk uitdagingen in een tijd waarin steden steeds dichter bebouwd worden en dan ook nog op lawaaiige plekken langs wegen en het spoor.”

Open deuren dus, maar ook principes die iets minder voor de hand liggen, zelfs voor de projectleiders zelf. “Zaken als groen, fietsen en wandelen zijn vaak wel bekend”, weet Sleurink. “Spelen en sporten is in sommige projecten nog een ondergeschoven kindje. De trend op dat gebied verandert ook. Er komt minder ruimte voor grote sportparken. Tegelijkertijd zien we dat veel stedelingen graag sporten op een zelf gekozen tijdstip en plek. De openbare ruimte moet daar op ingericht worden. Wat voor mij een eye-opener was, is dat er onder Amsterdammers veel behoefte is aan stille plekken. Dat er eigenlijk bij elk gebouw een rustige zijde moet zijn, waar je geen geluidshinder hebt. Dat helpt het stressniveau omlaag te krijgen. Dit zijn natuurlijk uitdagingen in een tijd waarin steden steeds dichter bebouwd worden en dan ook nog op lawaaiige plekken langs wegen en het spoor.”

Gezondheidsverschillen verkleinen

Een gezonde leefomgeving is niet het enige wat de gemeente Amsterdam wil bereiken. Net als in de rest van Nederland liggen hier opgaven voor woningbouw en energietransitie, om maar iets te noemen. Daarnaast zijn er in de gemeente al meerdere beleidsplannen die overlappen met de Gezondheidslogica. Hoe grijpen die plannen en ambities in elkaar? Jonker: “Het klopt dat er veel ambities zijn, dit komt erbij. Ik heb het idee dat de bestaande beleidsplannen redelijk goed op elkaar zijn afgestemd. In dit document hebben we alles gebundeld en geconcretiseerd. Het blijft wel maatwerk, zeker in de bestaande stad zul je niet alle principes kunnen toepassen. Het helpt dat het streven naar een gezonde leefomgeving past bij de ambitie van de overheid om de gezondheidsverschillen te verkleinen.” Hoe belangrijk ook, de Amsterdamse Gezondheidslogica is niet bestuurlijk vastgesteld, zoals wel gebeurde met de Beweeglogica. “De Gezondheidslogica is wel ambtelijk vastgesteld, maar dat is wel iets anders. We zullen het dus meer aandacht moeten blijven geven, omdat het niet is verankerd in het beleid”, geeft Jonker aan.

Meer groen in de buurt, een klimaatadaptieve inrichting en genoeg Ruimte om te spelen en bewegen. Zaken waar niet veel mensen op tegen zullen zijn. Het promoten van gezonde voeding schurkt, in elk geval gevoelsmatig, wat meer tegen betutteling aan. In de praktijk zal het wel meevallen, denken Jonker en Sleurink. “De overheid heeft op dit thema maar weinig invloed”, weet Jonker. “Het is zo dat 85 procent van het voedselaanbod in de openbare ruimte van Amsterdam ongezond is, blijkt uit een onderzoek van de GGD uit 2019 onder 5.500 voedselaanbieders in de stad. Wij willen proberen de balans te bewaken, zodat mensen meer keuze hebben. We gaan echt niet alle frietjes verbieden. Het klopt dat er weinig wettelijke instrumenten zijn om dit aan te pakken. Daarom zijn we in gesprek met de staatssecretaris van Volksgezondheid (Paul Blokhuis, red.). We willen onderzoeken of het mogelijk kan worden om op basis van het gezondheidsargument bijvoorbeeld fastfood rondom scholen te weren. Nu kan dat nog niet, maar kun je als gemeente bijvoorbeeld wel sturen op basis van diversiteit in het winkelaanbod.”

Logica in het dna

De twaalf principes uit het document zijn met name bestemd voor ontwerpers en stedenbouwkundigen. Gemeente Amsterdam heeft deze mensen meestal zelf in dienst, maar het komt ook voor dat projectontwikkelaars aan de lat staan als het gaat om het ontwerp en de realisatie van de openbare ruimte. Gelukkig begint het belang van de gezonde leefomgeving daar steeds meer te landen, vindt Sleurink. “De markt zet zich steeds meer in voor dit soort thema’s. Bovendien kan je als gemeente al kaders stellen in de tender of in het investeringsbesluit.”

“Het contact tussen de verschillende domeinen verloopt steeds beter. Het gaat niet vanzelf, maar het is al een stuk makkelijker dan vijf jaar geleden.”

Nu Amsterdamse Gezondheidslogica is gepubliceerd, begint het echte werk past voor Sleurink, Jonker en hun collega’s. Hun doel is om de principes tussen de oren van hun collega’s te krijgen. In de eerste plaats de ontwerpers en stedenbouwkundigen, maar eigenlijk zou het gedachtengoed bij iedereen in het dna moeten komen. Dan is de kans op succes het grootst, vindt het duo. “We hebben zelf geen middelen om de hele stad volgens deze principes in te richten. We haken aan bij lopende projecten, werk met werk maken en het bewustzijn vergroten.” Voor nieuwe gebiedsontwikkeling lijkt het eenvoudiger de twaalf richtlijnen mee te nemen, maar ook in bestaand gebied liggen kansen. “Op het moment dat een pleintje of straat wordt heringericht of een speeltuin aan vervanging toe is kunnen we deze principes goed meenemen in de plannen”, vindt Sleurink.

Het is lastig om de baten van de gezonde leefomgeving te meten. Jonker: “Elke vier jaar houden we met de GGD de Gezondheidsmonitor, dat zegt wel iets. Het is echter lastig om de exacte gevolgen van een specifieke interventie te bepalen.” Het is dan ook te hopen dat de Amsterdamse Gezondheidslogica inspeelt op het gezonde verstand. De voortekenen zijn goed. Sleurink: “De wil is er.”

12 principes voor een gezonde stad

1.Fietsers en voetgangers krijgen ruim baan

2.Een gezonde stad is een groene stad

3.De stad is een speeltuin

4.Sport is om de hoek

5.Er is ruimte voor ontmoeting en verbinding

6.Drukte wordt afgewisseld met rust en stilte

7.Gezond voedsel is logisch en overal

8.Buurten zijn prettig voor ouderen

9.De schoolomgeving is gezond in het bijzonder

10.Er is schone lucht voor iedereen

11.De stad is bestand tegen klimaatverandering

12.Gebouwen en buitenruimten dragen bij aan gezondheid